دروازه قرآن
در دوران دیلمیان، در ميانه تنگ الله اکبر و در میان کوه های باباکوهی و چهل مقام،
تاق مرتفعی به صورت دروازه ساخته شده بود که بنیانگذار آن را عضدالدوله دیلمی
می‌دانند. وي پس از ساختن دروازه، دستور داد تا قرآنی بزرگ معروف به قرآن «هفده من»
بر بالای آن قرار دهند تا کاروان‌ها به سلامت از زیر آن گذشته و به راه خود ادامه
دهند. از زمان قرار دادن قرآن، این دروازه به دروازه قرآن مشهور شد و تاکنون به این
نام باقی مانده است.
آرامگاه سعدي
مشرف‌الدين مصلح بن عبدالله شيرازي مشهور به «سعدی» در اوایل سده هفتم هجري قمري در شیراز به دنيا آمد. سعدی شیرازی، بزرگترین شاعری است که پس از فردوسی در آسمان ادب فارس درخشیده است و هنوز نيز می‌درخشد. وي در سال 690 هجري قمري در شيراز درگذشت.
نخستین جهانگردی که از آرامگاه سعدی نام برده، «ابن بطوطه» جهانگرد مراکشی
است که در سال 748 هجري قمري؛ یعنی 57 سال پس از مرگ سعدی از آرامگاه وي بازدید
كرده است.
قبر سعدی در میان عمارتی هشت ضلعی با سقفی بلند و کاشی‌کاری شده قرار دارد. در داخل
باغ و در محوطه‌اي پایین‌تر از سطح زمین، چشمه آب زلالی در جریان است. در ميانه این
مکان، حوضچه‌ای قرار دارد که آن را حوض ماهی می‌نامند. بر پايه یک سنت قدیمی، مردم
شیراز برای برآورده شدن حاجات خود در حوض ماهی سکه می‌اندازند.
آرامگاه حافظ
خواجه شمس‌الدین محمد ملقب به «لسان‌الغيب» و متخلص به «حافظ» از غزل‌سرایان بنام
است كه در حدود سال 726 هجري قمري در شیراز به دنیا آمد. پدرش بهاءالدین پيش از
آنکه بتواند پسرش را سرپرستی و تربیت کند، دیده از جهان فرو بست. حافظ در شيراز به
فراگيري دانش پرداخت و نزد استادان نام‌آور آن دوران مانند سيد شريف جرجاني و ابو
عبدالله قوام‌الدين به فراگيري علوم و ادبيات پرداخت. وي سپس وارد دنياي سير و سلوك
شد و مشرب عرفان اختيار كرد. حافظ همه قرآن را از بر داشته و آن را با چهارده روايت
مي‌خوانده؛ از اين رو وي متخلص به حافظ است.
حافظ علاقه فراواني به شیراز داشت؛ از این رو بجز دو سفر کوتاه، در تمام عمر در
شیراز اقامت گزید. حافظ در سال 791 هجري قمري دیده از جهان فروبست و وي را در مصلای
شیراز به خاک سپردند.
محل دفن حافظ تنها یک قبر ساده مشخص بود. در دوره فرمانروايي میرزا ابوالقاسم
گوركانی، شمس‌الدین محمد یغمایی وزیر فرمانروا، ساختمان گنبدي بر تربت حافظ بنا كرد
و در جلوي آن حوض بزرگی قرار داشت که از آب رکن‌آباد پر می‌شد.
بنای عظیم و با شکوه آرامگاه حافظ در سال 1188 هجري قمري در دوران کریمخان زند
ساخته شد. این بنا، شامل ایوانی با چهار ستون ضخیم سنگی یکپارچه بود كه دو قسمت
شمال و جنوب آن باز بود و دو اتاق کوچک در دو گوشه آن قرار داشت. آرامگاه در قسمت
شمالی آن قرار مي‌گرفت و در بخش جنوبی این مکان باغی بزرگ نمايان بود. بر روی تربت
حافظ، سنگی مرمرین به دستور کریمخان زند نهاده شد که دو غزل از غزل‌های حافظ به خط
حاج آقاسی بیگ افشار بر آن نوشته شده بود. سنگ كنوني همان سنگ قبر دوران زنديه است.
آرامگاه خواجوی کرمانی
محمود بن علی بن محمود از شاعران بنام سده هشتم هجري قمري است که لقبش «کمال‌الدین
ابوالعطا» مي باشد و در شعر به «خواجو» تخلص مي‌كرده است. وي در سال 689 هجري قمري
در کرمان متولد شد، سپس در جوانی دیار کرمان را ترک كرده و به شیراز آمد. خواجو در
سال 753هجري قمري در سن 64 سالگی در شیراز درگذشت.
آرامگاه این شاعر بزرگ در قسمت غربی تنگ الله اکبر و مشرف بر دروازه قرآن قرار
گرفته است. بر بالای مزار خواجو، سنگ قبری قرار دارد که هیچ کتیبه‌ای بر روی آن
نوشته نشده، مگر در بالای سنگ که آیه‌ای از قرآن به خط ثلث بر روی آن حجاری شده
است. در بالای سر و پایین قبر، دو ستون سنگی کوچک قرار دارد. کمی بالاتر از قبر، سه
غار وجود دارد. یکی از غارها محل عبادت و ریاضت خواجو و دیگر زاهدان بوده است. در
يكي ديگر از غارها، قبر خواجه عمادالدین محمود، وزیر معروف شاه ابو اسحاق اینجو
قرار دارد. در سمت چپ این غار، محرابی سنگی حجاری شده و در کنار این غار نقش
برجسته‌ای از جنگ رستم دیده می‌شود که به دستور حسینعلی میرزا در سال 1218هجري قمري
حک شده است.
ارگ کریم‌خانی
ارگ کریم‌خاني، مهمترین و بزرگترین بنای دوران زندیه است که در سال 1180 هجري قمري
به دستور کریمخان زند ساخته شده است. این ارگ، مرکز حکومتی کریمخان و خاندان زند
و همچنين محل سکونت آنان بوده است. این ساختمان با زیر بنای 4000 متر مربع و در
زمینی به گستردگي 12800متر مربع بنا شده است.
دیوار‌های آجری این بنا، 12 متر ارتفاع دارند و در هر چهار گوشه ارگ، برجی به
ارتفاع حدود 15 متر قرار دارد. بر روی بدنه دیوارها و برج‌ها، نگاره‌های ساده و
زیبای آجری دیده می‌شود. بر سردر ارگ، صحنه نبرد کشته شدن دیو سفید به دست رستم به
صورت کاشی‌کاری هفت رنگ نقش بسته است. این کاشی‌کاری در دوران قاجاریه به ارگ
افزوده شده است.
پس از سرنگوني حکومت زندیه و روی کار آمدن سلسه قاجار، ارگ به دارالحکومه تبدیل شد
و به مکانی برای استقرار والیان و حاکمان فارس تبدیل گردید و تا اوایل سلطنت پهلوی
به عنوان زندان مورد استفاده قرار مي‌گرفت.
عمارت ديوانخانه
در نزديك ارگ كريم خاني عمارتي وجود داشت كه به ديوانخانه مشهور بود اين عمارت توسط
كريم خان زند ساخته شده و در واقع محل رسيدگي به امور ديواني بوده است . قسمت بيشتر
اين عمارت هم اكنون به اداره پست و تلگراف تبديل شده و فقط مقدار كمي از آن در قسمت
شمالي باقيست . عمارت شامل يك تالار وسيع با سقف بلندي بوده است كه در سابق دو ستون
مرمر بلند در جلو آن تعبيه شده بود . پس از عهد زنديه به دستور آقا محمد خان اين دو
ستون به تهران انتقال يافته و به جاي آن دو ستون چوبي نصب گرديد .
در دو طرف تالار ميانه اتاقها و گوشواره هايي در پائين و بالا ساخته شده است . در
زير ايوان تالارميانه بر روي سنگهاي بزرگ صيقلي شده جنگ رستم با اشك بوس به صورت
نقش برجسته حجاري شده اند و در دو طرف آن دو شير و دو باز نقر شده است . در جلوي
اين عمارت نيز دو حوض طولاني و بزرگ ديده مي شود .
قلعه کریم خانی:
در دامنه باباکوهی شیراز در جنوب بلوار جمهوری و برفراز باغ تخت به سبک ارگ کریم
خانی قلعه ای وجوددارد. این بنا در چهار ضلع دارای چهار برج است درون ان نیز عمارتی
دوطبقه از آجر ساخته شده در کنار ان حمامی خزینه دار ساخته شده که دارای چندین طاق
است و هم اینک به عنوان چایخانه سنتی مورد استفاده قرار می گیرد در وسط این قلعه
حوض سنگی قرار گرفته و در اطراف آن درختان سرو و کاج و نارنج وجود دارد.
باغ ارم
باغ ارم يكي از مشهورترین باغ‌های شیراز است که در شمال شيراز و در خیابان ارم جاي
دارد. پیشینه این باغ به دوران سلجوقی بازمی‌گردد و در تمام دوران آل اینجو پا برجا
بوده است. در دوران زندیه، کریمخان زند در سازندگی و بهسازی این باغ اقداماتی انجام
داد.
در اواخر دوران زندیه و اوایل دوران قاجار این باغ به مدت 75 سال به دست سران ایل
قشقایی افتاد. در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار، حسنعلی‌خان نصیرالملک،
ساختمانی زیبا در آن پی‌ریزی کرد .
این بنای ارزشمند را حاج محمد حسن، معمار برجسته دوران قاجار ساخت. پس از آن باغ به
دليل بدهی مالکان به تصرف دولت درآمد و به دانشگاه شیراز واگذار شد. این باغ در بين
سال‌های 1345 تا1350 خورشيدي بازسازی شده و در سال 1359 خورشيدي به باغ گیاه‌شناسی
تبديل گردید.
باغ عفیف‌آباد
یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین باغ‌های شیراز، باغ عفیف‌آباد است که آن را باغ گلشن
نیز می‌نامند. اين باغ با گستره‌اي بیش از 127000 متر مربع، در جنوب خیابان قصردشت
و در انتهای خیابان عفیف‌آباد قرار دارد.
باغ عفيف‌آباد در دوران صفویه يكي از باغ های آباد شیراز بوده است. در سال 1284
هجري قمري، میرزا علی‌خان قوام‌الملک، زمینِ باغ را از مالک آن خرید و اقدام به
نوسازی باغ و ساختن عمارتی زیبا در آن كرد. وي قنات «لیمک» را که در 15 کیلومتری
باغ و در محل قصر قمشه وجود داشت را برای آبياري كردن باغ خریداری کرد.
در واپسین روزهای قاجاریه، این باغ به دست خواهرزاده بانی، «عفیفه خانم» همسر
فرمان‌فرما رسيد و چون بهسازی‌های گسترده‌ای در آن پدید آورد، پس از آن باغ گلشن به
باغ عفیف‌آباد شهره شد. این باغ از شاهکارهای معماری دوران زندیه و قاجاریه به شمار
می‌آید. وارثان باغ در روزگار پهلوی آن را به فرح پهلوی هدیه دادند تا اینکه در سال
1340 خورشیدی، ارتش در مزایده خرید باغ برنده شده و آن را خریداری كرد.
باغ دلگشا
باغ دلگشا در نزدیکی آرامگاه سعدی و در غرب خیابان بوستان جاي گرفته است. نزدیک
بودن این باغ به کوه قلعه بندر، باعث شده که برخی از پژوهشگران، پيشينه این باغ را
به دوران كهن نسبت دهند. این باغ با گستردگي 5/7 هکتار از زیباترین گردشگاه‌هاي
شیراز به شمار می‌رود.
باغ دلگشا در دوران صفویه و نادرشاه افشار، آباد بوده است اما در شورش تقی‌خان،
حاکم وقت شیراز در سال 1150 هجري قمري، بیشتر باغ‌های شیراز از جمله باغ دلگشا رو
به ویرانی گذاشت. کریمخان زند این باغ را بازسازی کرد و به جای درختان از بین
رفته، دوباره درخت کاشت. پس از او لطفعلی‌خان زند، باغ را بهسازی کرد و در پایان
سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1236 هجري قمري، شاهزاده رضا قلی میرزا حاکم فارس
این باغ را از مالکش خریداری و پس از بهسازی، کاخی با شکوه در آن ساخت. وي نام این
کاخ را «فین» یا «کلاه فرنگی» گذاشت.