فارس در یک نگاه

فارس، شیرازه فرهنگ و تمدن ایران زمین

استان فارس یکی از استانهای جنوبی کشور است كه در طول تاريخ همواره يكي از مراكز شكوفايي و گسترش تمدن پارسي در نقاط گوناگون جهان به شمار مي آمده است. بناهاي تاريخي ارزشمندي چون پاسارگاد، تخت جمشيد، بيشاپور، شهر گور و كاخ اردشير بابكان فيروزآباد و... بيانگر فرهنگ و تمدن درخشان تاريخي ايران زمين می باشند.

اين استان، مركز امپراتوريهاي بزرگي مانند هخامنشيان و ساسانيان بوده است. پيش از اسلام دو پادشاه بزرگ ايراني به نامهاي «كورش» و «اردشير بابكان»، از اين ناحيه برخاستند و به ترتيب سلسله هاي بزرگ هخامنشيان به پايتختي «پاسارگاد» و «تخت جمشيد» و ساسانيان به پايتختي «فيروزآباد» را پديد آوردند. پس از اسلام نيز اين استان مركز سلسله هاي ديلميان، اتابكان، آل بويه و قاجار بوده و در دوران زندیه نيز از مراكز مهم حكومتي بوده است.

اين استان بين سلسله هاي بسياري دست به دست شد و آثار باستاني و تاريخي فراواني از آنها برجاي مانده كه هركدام به عنوان ميراث جهاني، ارزش هاي خود را دارند و بازگوكننده تاريخ استان و غرب آسيا هستند.

فارس از شمال با استان اصفهان، از خاور با استان های یزد و کرمان، از جنوب با استان هرمزگان و از باختر به استان های کهگیلویه و بويراحمد و بوشهر هم مرز است. اين استان داراي 27 شهرستان به نام هاي آباده، ارسنجان، استهبان، اقليد، بوانات، پاسارگاد، جهرم، خرمبيد، خُنج، داراب، رستم، زريندشت، سپيدان، سروستان، شيراز (مركز استان)، فراشبند، فسا، فيروزآباد، قير و كارزين، كازرون،گراش، لار، لامرد، مرودشت، ممسني، مُهر و نيريزمي باشد.

گستره استان فارس 122608 کیلومتر مربع است و تقریباً 1/8 درصد از مساحت کل کشور را دربرمي گيرد. ارتفاعات فارس به چهار گروه شمالی، مرکزی، جنوبی و غربی تقسیم می شوند و به ترتیب در گروه شمالی کوه «عظمت» با گردنه «کولی کُش»، در گروه مرکزی کوه «مهارلو» تا «خرمن کوه» فسا، در گروه جنوبی كوه «داراب» و «بالنگستان» و در گروه غربی کوه «قره داغ» و ارتفاعات «کوهمره سرخی» جاي گرفت اند.
آب و هوای فارس در شمال سرد، در نواحی مرکزی زمستانها معتدل و بارانی و تابستان ها گرم و خشک و در جنوب و جنوب خاوری زمستانها معتدل و تابستان ها بسیار گرم است .
در استان فارس سه دریاچه به نام هاي دریاچه بختگان، دریاچه مهارلو و دریاچه پریشان (فامور) قرار دارند. بر پايه آخرین سرشماری، جمعیت فارس حدود 4،400،000 نفر می باشد و زبان بيشتر مردم، فارسی است اما عشایر ترک زبان (ایل قشقایی)، به ترکی و عشایر عرب زبان (ایل عرب)، به عربی صحبت میکنند.

یکی از مناطق مهم عشایری ایران، استان فارس است و ایل قشقایی با شش طایفه (دره شوری، کشکولی بزرگ، كشكولي كوچك، شش بلوکی، فارسیمدان و عمله) همچنان به کوچ‌روي خود در فارس ادامه می دهند. به جز این ایل، ایل خمسه (عرب، اینالو، بهارلو، نفر و باصری) و ایل ممسنی (بکشن، جاوید، دشمن زیاری و رستم) و ايل هاي کوچکتری مانند کوهمره و... به زندگی عشایری خود در فارس می پردازند.

شیراز خال رخ هفت کشور

شیراز پر افتخار، به عنوان سومین شهر مذهبی ایران، جلوه‌گاه باشکوه خداوندی و مرکز تلالو انوار الهی فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) است. شیراز شهر راز و نیاز، شهر عشق و هنر، مهد اندیشه‌های عارفانه، دیار اولیاء الهی، سرزمین علم و ادب، شهر شهیدان صاحب کمال و قبله‌گاه مومنان با خداست.

این سرزمین مقدس، مهد پرورش بزرگانی چون ملاصدرای شیرازی، شیخ مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی و خواجه اهل راز حافظ شیرازی است.

رهنگ وتمدن دیرپای این سرزمین، بر سنگ‌نبشته‌های باستانی چون تخت جمشید، شهر گور، شهر بیشابور، کاخ اردشیر و معبد آناهیتا به یادگار مانده است. ميهمان‌نوازی که با خون مردمانش عجین گردیده و به شکل سنتی دیرپا در آداب و رفتار آنان جلوه گری می کند زبانزد خاص و عام است .

موقعیت جغرافیایی و طبیعی شیراز

شهر شیراز با 1264 کیلومترمربع گستردگي، به شکل مستطیل در جنوب غربی ایران قرار دارد. شهرستان شيراز از شمال با شهرستان‌های مرودشت و سپیدان، از خاور با شهرستان‌هاي فسا، استهبان و ارسنجان، از جنوب با شهرستان‌هاي جهرم و فیروزآباد و از باختر با شهرستان کازرون هم مرزمي باشد.

شیراز را از چهارسو، کوه‌هايی دربرگرفته که به زیبایی این جلگه تاریخی و اعتدال آب و هوای آن افزوده است.

شیراز در دوران باستان

کهن‌ترین اثر نوشتاری درباره زمان بنای شیراز، مربوط به الواح گلی تخت جمشید می باشد که واژه آن را «شی رازی ایش» نام برده است. در کاوش‌های منطقه «قصر ابونصر» چند مهره به دست آمده که نام اردشیر و شیراز بر آن نوشته شده است.

با توجه به نقش‌های ساسانی «برم دلک» و آثار هخامنشی و نیز در پی کند و کاوهایی که در یکی از تپه‌های جنوب شیراز انجام گرفته، مقداری سفال شکسته مربوط به هزاره‌های سوم پیش از تاریخ به دست آمده که این نشانگر مجد و عظمت شیراز در دوره‌های پیش از تاریخ و اسلام بوده است.

روزگار صفاریان

در این دوران، یعقوب لیث صفاری (256-247 هـ. ق.) پس از چیره شدن بر خلفای عباسی، فرمانروای فارس شد. مسجد جامع عتیق که از مسجدهاي سده‌هاي نخستين اسلامی است، به فرمان او ساخته شده است. در دوره‌های پس از آن، در آن تغییراتی داده شد؛ از جمله بنای وسط مسجد که به «خدای خانه» معروف است، مربوط به زمان شاه شیخ ابو اسحاق اينجومي باشد و در نيمه‌هاي سده هشتم هجری ساخته شده است.

روزگار دیلميان (آل بویه) (448-320 هـ. ق.)

پس از صفاریان، سلسله «آل بویه»، شیراز را مرکز فرمانروایی خویش قرار دادند. در این دوران، شیراز گسترش یافت و جمعیت آن رو به فزونی گذاشت. «عضدالدوله ديلمي» در جنوب شرقی شیراز شهرکی به نام «گرد فنا خسرو» پدید آورد و در آن بازار بزرگی به نام «سوق‌الامیر» ایجاد کرد که امروزه اثری از آن نیست.

ساخت نخستین بنای بقعه علی بن حمزه(ع)، مدفن علی عمادالدوله و صمصام‌الدوله، بنای نخستین دروازه قرآن، گهواره دید، بند امیر و قنات رکن‌آباد از آثار مربوط به این دوره می باشد.

روزگار اتابکان (عصر سعدی) (663ـ543 هـ. ق.)

اتابکان سلغری نزدیک به 120 سال در شیراز فرمانروایی کردند و در آبادانی این شهر کوشیدند. در دوران زمامداری «اتابک سعد بن زنگی» بناهای با شکوهی مانند مسجد نو، آرامگاه آبش خاتون، نخستين بقعه برفراز آرامگاه شاهچراغ(ع) ساخته شدند. در این روزگار بود که سعدی شیرازی، بزرگترین آثار ادبی فارسی، «گلستان» و «بوستان» را پدید آورد.

روزگار آل اینجو و آل مظفر (عصر حافظ) (725 ه . ق)

در دوران آل اینجو، حاکم شیراز «شیخ ابو اسحاق اینجو» از هیچ تلاشی براي زیباسازی شهر دریغ نکرد. وي ساختمان خدای‌خانه را در میان صحن مسجد عتیق بنا کرد و مادرش «تاشی خاتون» بارگاه شاهچراغ(ع) را نوسازی كرده و دستور داد خوشنویسان مشهور آن زمان، هزار جلد قرآن نگاشته و به خدای‌خانه و حرم مطهر اهدا شود. از اقدامات این دوران، ساخت آرامگاه بی‌بی دختران، آرامگاه شاه شجاع و آرامگاه شاهزاده منصور می باشد. زندگی حافظ، بزرگترین غزلسرای فارسی، از مهمترین و افتخارآمیزترین رخدادهاي این دوران است.

روزگار صفویه (1043ـ 905 هـ. ق.)

شیراز در روزگار صفویه جایگاه شایسته‌ای داشت. الله‌وردی خان و پسرش امام قلی‌خان، روی هم رفته نزدیک به 40 سال بر فارس فرمان راندند. در این دوران، مسجد جامع عتیق و بسیاری از بناهای دیگر بازسازی شدند. همچنین ساخت مدرسه امامیه، بارگاه آستانه سید علاءالدین حسین، مدرسه نظامیه، قنات آب خیرات و دو بنای ماندگار مدرسه خان (اقامتگاه و كلاس درس ملاصدراي شيرازي) و پل خان از اقدامات مربوط به این دوران می باشد.

روزگار افشاریان (1136 هـ. ق)

تصرف شیراز در سال 1136 هجري قمري توسط «محمود افغان»، ویرانی‌های بسياري را برجاي گذاشت. در این گیر و دار نزدیک به یکصد نفر از مردم شیراز بر اثر قحطی و شیوع بیماری جان باختند. در سال 1143 هجري قمري نادر شاه پس از شکست «اشرف افغان» (جانشین محمود افغان) در حوالی زرقان، وارد شیراز شد و دستور داد ویرانی‌های شهر را بازسازی کنند. در این سفر، نادر شاه هزار و پانصد تومان برای تعمیرات بارگاه شاهچراغ(ع) پرداخته و مقدار 720 مثقال زر ناب برای ساختمان شاهچراغ اختصاص داد.

نادر شاه در سفر دوم خود به شیراز (1146 هجري قمري) یعنی سه سال بعد، پس از زیارت بارگاه حضرت احمدبن موسی(ع) و صرف ناهار در حرم مطهر، مبلغ 200 تومان پول رایج آن روز را براي تعمیرات بقعه به محمد حسین شریفی متولي آستانه حواله کرد. در این دوران به دستور نادرشاه آرامگاه حافظ نيز بازسازی شد.

روزگار زندیه (1193-1164 هـ . ق)

در دوره پادشاهی کریم‌خان زند، شیراز به عنوان پایتخت برگزیده شد و تا مدتی پس از مرگ وی، به همین عنوان باقی ماند. کریم‌خان همچون شاه عباس صفوی در راستاي عمران و آبادانی شیراز کوشید. در این دوران شیراز به یکی از بهترین و آرام‌ترین دوران خویش رسيد.

کریم‌خان که شخصیتی مردم‌دار بود، به مدت 13 سال نسبت به آبادانی این شهر همت گماشت.
دستاورد این کوشش‌ها، بناهای مجموعه زندیه در مرکز شیراز است كه محل بازدید گردشگران و کسب و کار مردمي باشد. از مهمترین بناهای دوره کریم‌خان زند ساختمان ارگ است که همچون نگینی در دل شهر می‌درخشد. از دیگر آثار زندیه مي‌توان از ساختمان دیوانخانه، باغ نظر (ساختمان كلاه‌فرنگي)، بازار، مسجد، حمام و آب انبار وکیل و تکیه هفت تنان نام برد.

از دیگر اقدامات کریم‌خان زند، بازسازی مزار شاعران است. وی همچنین دستور داد تا آب رکن‌آباد را به شیراز برسانند. باغ‌های بسیار زیبایی به دستور او پدید آمدند که مایه زیبایی و خرمی شهر شد. پس از سرنگوني دولت زندیه توسط آقا محمد خان قاجار، پایتخت از شیراز به تهران منتقل شد.

روزگار قاجاری

هر چند در دوران قاجاریه شیراز از جهت عمران و آبادی پیشرفت قابل توجهی نداشت اما در این دوران بناهای زیادی توسط خاندان قوام الملک شیرازی، نصیرالملک و مشیر الملک احداث گردید، ازجمله این بنا ها می توان به حسنیه قوام، نارنجستان قوام خانه زینت الملوک، مسجد مشیر، مسجد نصیرالملک، باغ دلگشا و عفیف آباد اشاره کرد.