باغ نظر (موزه پارس)

باغ نظر یکی دیگر از شاهکارهای دوران زندیه می باشد که بین سال‌های 1179 تا 1193 هجري قمري ساخته شد. این مکان به نام‌های باغ موزه، باغ حکومتی، عمارت کلاه فرنگی و آرامگاه کریم‌خان زند نیز مشهور است. این عمارتِ هشت ضلعی در زمان کریم‌خان زند محل پذیرایی ميهمانان داخلی و خارجی و مرکز عمده تشریفات سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

عمارت كلاه فرنگي باغ نظر دربرگيرنده یک تالار مرکزی و چهار شاه‌نشین جانبی است. در سال 1206 هجري قمري آقا محمدخان قاجار، جسد کریم‌خان زند را که در شاه‌نشین شرقی به خاك سپرده شده بود را به تهران منتقل کرده و در زیر راه پله‌های کاخ گلستان، محل رفت و آمد دائمی خود دفن كرد.

تا سال 1315 خورشيدي اطلاع درستي از جای اصلی قبر در دست نبود. در همان سال، هنگام تعمیر بنای کلاه‌فرنگی در شاه‌نشین شرقی موزه، قبر ساخته شده‌ای نمودار شد که خالی از اسکلت بود و تنها شامل تکه‌های مختصر چرمی بود. اکنون قبر بازسازی شده در محل شاه‌نشین شرقی قرار دارد.

باغ نظر در اوایل دوران قاجار نيز مورد توجه فرمانروایان قاجار بود.

باغ جهان نما

باغ جهان‌نما يكي از باغ‌های قدیمی و تاریخی شیراز است كه با گستره حدود 40000 متر مربع، در ضلع شمالی چهار راه حافظیه و در ضلع شرقی خیابان حافظ جاي گرفته است. این باغ از دوران آل مظفر و آل اینجو تا دوران صفویه سرسبز و آباد بوده است.

اين باغ در سال 1185 هجري قمري به دستور کریم‌خان زند بازسازی شد. درون باغ، عمارتی هشت ضلعی همانند عمارت کلاه فرنگی باغ نظر ساخته شده و در چهار گوشه آن، چهار شاه‌نشین با اتاق‌های دو طبقه بنا شده است. در داخل عمارت، حوضی هشت گوشه از سنگ مرمر یکپارچه با فواره‌ای سنگی در ميان آن، قرار دارد. تزئیناتی که به صورت نقاشی در داخل عمارت وجود دارد بسیار با شکوه و ارزنده است.

این باغ در دوران قاجار، محلی برای پذیرایی از ميهمانان حکومتی بوده است.

باغ تخت

اين باغ كه در دامنه كوه معروف به بابا كوهي واقع شده ، در دوره هاي گذشته از باغهاي معمور و ديدني شيراز به حساب مي آمد و به نوشته منابع ،؛ تا قبل از دوره گوركانيان فقط چهار باغ معروف وجود داشت كه باغ تخت يكي از آنهاست . اين باغ تا اواخر دوره قاجاريه نيز آبادبود ولي بعد از آن رو به نابودي گذاشت و ديگر به آن توجه اي نشد . عمارت اوليه داخل باغ در قرن پنجم هجري به دستور اتابك قراچه ساخته شده و به همين دليل اين باغ به باغ قراچه معروف است . تيمور گوركاني با ورود به شيراز و ديدن باغهاي شيراز و همچنين باغ تخت ، دستور ساختن باغي همانند اين باغ را در سمرقند داد كه آن را نيز تخت قراچه ناميد . در دوره قاجاريه عمارت باغ كه در هفت طبقه و بر دامنه كوه ساخته شده بود مورد بازسازي قرار گرفت و ساختمانها و حوض هايي بر آن افزوده شد و از اين زمان به تخت قاجاريه معروف گرديد .

خانه زینت‌الملک

در ضلع غربی نارنجستان قوام، عمارت زیبایی قرار دارد که به خانه زینت‌الملک مشهور است. این خانه محل سکونت زینت‌الملک قوامی (دختر قوام‌الملک چهارم) بوده است. ورودی این بنا به شکل زیبایی مقرنس‌کاری شده است. با عبور از یک هشتی، وارد حیاط خانه می‌شویم که دارای حجاری‌های سنگی و مشبک‌کاری است. هر یک از اضلاع این ساختمان با توجه به موقعیت فصلی، کاربرد خاص خود را داشته و مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. تالار اصلی این خانه در ضلع غربی آن قرار دارد که با نقاشی و آیینه‌کاری هنرمندان از دوران قاجار تزئین شده است.

نارنجستان قوام

ساخت نارنجستان قوام توسط علی محمدخان قوام‌الملک دوم در سال 1290 هجري قمري آغاز و در سال 1305 هجري قمري توسط فرزندش محمد رضا خان قوام‌الملک به پایان رسید. این باغ محل حکومت خاندان قوام‌الملک و همچنين براي تشکیل جلسات عمومی و نشست‌های بزرگان و اشراف در دوران قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این باغ به دلیل داشتن درختان نارنج فراوانش به «نارنجستان» معروف شده است. مساحت کل نارنجستان 3085 متر مربع است که حدود 940 متر آن زیربناست. عمارت نارنجستان دربرگيرنده دو طبقه و یک طبقه زیرزمین است. ساختمان بیرونی نارنجستان به وسیله تونلی به اندرونی خانه زینت‌الملک متصل می‌شده است. نارنجستان مدت‌ها محل اقامت خاندان قوام بود و در دهه چهل از سوی ابراهیم قوام به دانشگاه شیراز واگذار شد.

تخت ضرابي

در ميانه كوه رحمت در زير گنبد عضد و مشرف بر تكيه هفت تنان چند اتاق ، يك ايوان ، يك سكو و آب انباري از سنگ و گچ ساخته شده كه به آن تخت ضرابي مي گويند . از آنجا كه اين تخت را شخصي كه رئيس ضرابخانه قديم شيراز بوده بر پا داشته بدين نام مشهور شده است . در ديوار غربي اين بنا كتيبه اي به خط ثلث از قرن هفتم هجري بجاي مانده كه تاريخ بناي آن را مشخص مي سازد . همچنين در بالاي در آب انبار بر روي سنگ رباعي نقر گرديده است . در كنار اين ساختمان ، سرسره اي نظير تنگ سعدي ساخته اند كه در سابق محل تفريح مردم بوده است

منزل محتشم

واقع در خيابان 22 بهن ( شاهپور سابق ) از خانه هاي دوران زنديه ف قاجاريه شيراز است . يكي از خانه هاي تاريخي ارزشمند شيراز است . حياط مصفاي اين بنا حالت يك باغ كوچك را دارد در وسط آن دو حوض سنگي ساخته اند حجاريها و نقوش برجسته گل و بوته تصاوير حيوانات بر روي سنگهاي از اره كه از جنس گندمك مي باشد . سقف هاي چوبي نقاشي شده با رنگهاي زنده ، طاق هاي گچ بري شده ، كاشيكاريهاي آينه كاري ، گره چيني روي ارسيها و درك هاي چوبي از جمله تزيئنات اين بناي تاريخي مي باشند.

منزل شاپوري

اين بنا در خيابان انوري روبه روي خيابان اهلي واقع شده است . تاريخچه بنا متعلق به اوايل دوره پهلوي و در حال حاضر به نام منزل شاپوري شهرت دارد . محل ساختان در يك فضاي مستطيل شكل بزرگ كه ابعاد آن 85 در53 متر مي باشد ساخته شده مصالح عمده بكار رفته شده در بنا عمدتاً آجر – سنگ - چوب – گچ و كاشي و اهن مي باشد . تزئينات بنا عبارتند از كاشيكاري گچ بري است . در قسمت پیشاني بنا يك طرح كاشي بسيار زيبا به تقليد از نقوش هخامنشي پاسارگاد را ايجاد شده است كه نقش انسان بالدار درمركز طرح با رنگهاي لاجوردي قرمز قهوه اي و سفيد جالب توجه است .

خانه سیدمحمد باقر عالم آیت الهی:

واقع در شیراز خیابان قاآنی، کوچه حسینیه کردها از خانه های دوران قاجاریه است این خانه در تاریخ 1356/7/18باشماره 1494 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه ضیائیان:

واقع در خیابان قاآنی، کوچه مقنی ها پلاک 12 از خانه های دوران قاجاریه شیراز است این خانه در تاریخ 1357/2/26با شماره 1603 در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بازار وکیل

بازار وکیل یکی دیگر از شاهکارهای معماری و بي‌مانند دوران زندیه است. این بازار در حدود سال‌های 1180 هجري قمري به سبک بازار قیصریه لار (که مربوط به دوران صفویه است) ساخته شده است.

راسته غربی چهارسوق (محل تقاطع دو رشته تاق بزرگ را چهار سوق مي‌نامند) دارای 10 جفت مغازه است و در قدیم به نام بازار«ترکش‌دوزها» معروف بوده اما در حال حاضر مرکز فروش انواع فرش‌های نفیس ایرانی است. راسته شرقی که در شرق چهار سوق قرار دارد، دارای 19 جفت مغازه است و در گذشته به نام بازار «علاقه‌بندان» معروف بوده است اما هم اکنون مرکز فرش و مغازه‌های عطاری است.

دسته دیگری نیز از شاخه جنوبی چهار سوق به طرف غرب و موازی بازار ترکش‌دوزها امتداد می‌یابد و از جلوي مسجد وکیل بیرون می‌زند که این قسمت را در گذشته بازار «شمشیرگرها» می‌ناميدند. این بازار دارای 10 زوج مغازه است و در سمت شمال آن نیز «کاروانسرای فیل» قرار گرفته است.

بازار وکیل دارای 74 تاق ضربی و خوش سیماست که سقف دراز بازار را پوشش می دهند و از بیرون چشم‌انداز جالبی همانند کوهان شتر را پدید آورده‌اند. ارتفاع بیش از 10 متر سقف و نورگیری تاق‌ها که در زمستان هوای بازار را گرم و در تابستان خنک نگه می‌دارند، از دیگر ویژگی‌های این بازار است.

کریم‌خان زند برای آسودگی بازرگانان و مسافران و همچنين رونق اقتصادی بازار، بناهای دیگری همانند کاروانسرا، گمرک، انبار کالا و... را به بازار افزود.

سرای مشیر

سرای مشیر مربوط به دوران قاجار بوده و از ساخته‌های میرزا ابوالحسن‌خان مشیرالملک در سال 1288 هجري قمري است. سردر بلند این بنا با لوح مرمرین آراسته شده که تاریخ ساخت بانی و چگونگی وقف آن را توضیح داده است. این سرا داراي حیاط وسیعی است و در میان آن حوض سنگی زیبایی ساخته شده است. تالار هشت ضلعی این سرا از زیباترین بناهای مجموعه سرای مشیر است که در ضلع شمالی آن قرار گرفته و با گنبدی مزین به کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری استوار گردیده است. این مکان محلی برای عرضه صنایع دستی و سنتی می باشد.

حمام وکیل:

از بناهای دوران کریم خان زند است که درشیراز در محله میدان شاه، مسجد وکیل(خ طالقانی) قرار گرفته است. حمام وکیل دارای مساحت 1350 متر و زیربنای برابر با 1350 متر است. این حمام به عنوان حمام عمومی شهر شناخته می شده دارای 4 قسمت مرتبط به یکدیگر است. هشتی، گچ بری ها و تزئینات آن مربوط به دوران پهلوی و آهک بری های سخت و دیوارها مربوط به دوران کریم خانی بوده است که به شکل طرح های گلدانی است و در دوران قاجاریه آهک بری ها به شکل داستان های اساطیری است.

تکیه هفت تنان (موزه سنگ)

تکيه هفت‌تنان يكي از بناهای دوران کریم‌خان زند است که در شمال آرامگاه حافظ و در دامنه کوه تخت ضرابی (کوه چهل مقام) جاي گرفته است. وجود مدفن هفت عارف گمنام، این مکان را به «هفت‌تنان» مشهور کرده است.

عمارت هفت تنان به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود. در بخش شمالی، عمارتی دو طبقه قرار دارد که در طبقه اول آن تالار مرتفعی با دو ستون سنگی یکپارچه بنا شده است. بر روی این دو ستون، نقش‌های زیبایی با رنگ و روغن ترسیم شده که بخشی از آن به مرور زمان از بین رفته است.

در تاقچه بالای این تالار، پنج برج مجلس با رنگ و روغن توسط آقا صادق، نقاش دوران زندیه ترسیم شده است.

تكيه چهل تنان

تکیه چهل تنان در خیابان چهل مقام، جنب بلوار هفت‌تنان و در شمال آرامگاه حافظ قرار گرفته است. در این بقعه، چهل قبر کوچک، در دو ردیف بیست‌تایی در کنار هم جای گرفته اند. اين گورها متعلق به چهل درویش است که در زمان‌های گذشته در این مکان که به صورت باغ مصفایی بوده زندگی می‌کردند و چون هر کدام وفات می‌یافتند، دیگران او را دفن می‌کردند.این باغ در دوران زندیه مورد توجه کریم‌خان زند قرار گرفت و در ضلع شمالی این تکیه، ساختمانی ساخته شد که دارای چند اتاق تو در تو است.

در آرامگاه چهل‌تنان، دو عارف و ادیب شیراز، ابو اسحاق معروف به شیخ اطعمه (شاعر) و حشمت شیرازی به خاک سپرده شده اند.

گهواره دید (گهواره دیو)

بر بالای نوک غربی کوه چهل مقام و روبروی دروازه قرآن، اتاقی در اندازه 4×4 متر از سنگ و ساروج، به صورت گنبدی وجود دارد که سازنده اصلی آن را عضدالدوله دیلمی می‌دانند. وي هنگام ساختن دروازه قرآن، این چهار تاق را نیز بر فراز کوه مشرف به تنگه ساخت تا جایگاه دیده‌بانان و سربازانی باشد که بر رفت و آمد کاروان‌ها و شاهراه ورودی شمال شهر نظارت داشته باشند.

در اصل می‌توان گفت گهواره ديد، برج دیده‌بانی و خبررسانی بوده است که از طریق آن نشانه‌ها و اخبار مهم را به دیگر نقاط می‌رسانده‌اند. برای فرستادن پیام‌های فوری و مهم از تابش نور آیينه، راه انداختن دود، به کار بردن بوق و شیپور استفاده می‌کردند و در شب‌ها نیز با روشن كردن آتش، برج‌های بعدی را خبر می‌کردند و بدین طریق از برج به برج خبرهای دوردست به پایتخت می‌رسید.

چاه مرتاض علی

چاه مرتاض علی، کمی بالاتر از تخت ضرابی به سوی شرق و بر روی کوه چهل مقام قرار دارد. برای رفتن به آنجا باید پلکان گهواره دید را که از بوستان کوهپایه آغاز می‌شود پیمود و پس از رسیدن به گهواره دید از طریق پیاده‌رو سنگلاخی که بر بالای کوه از طرف گهواره دید به سمت شرق کشیده شده پیش رفت و پس از پيمودن حدود 700 متر راه خاکی به آنجا رسید.

چاه مرتاض علی دارای چند اتاق و ساختمانی قدیمی به سبک دوران صفویه است و مصالح ساختمانی آن از سنگ و ساروج می باشد. گمان مي‌رود این بنا یکی از پرستشگاه‌های زرتشتیان بوده که پس از اسلام با ساخت محرابی به صورت عبادتگاه اسلامی درآمده است.

در زیر تاقنمای این ساختمان، چاه و سردابه مانندی وجود دارد که به صورت مورب و کج در دل سنگ کوه ایجاد شده و دارای پله‌هایی ناهموار و شیبی تند و دهنه‌ای تقریباً تنگ است. در انتهای آن، محوطه‌ای است تقریباً باز و خنک که آب چکه‌ای حوض آن را پر می‌کند. گروهی از مردم نام این محل را برگرفته از نام فردی به نام مرتاض علی می‌دانند که او در این مکان به عبادت و ریاضت مشغول بوده است و برخي بر اين باورند كه وي در ته این چاه مدفون است.

پهن دز ( قلعه بندر)

يكي از قديمي ترين آثار باستاني در شيراز كه زمان دقيق آن مشخص نيست ، محلي است در انتهاي غربي كوه مشرف بر تنگه سعدي . در منابع از اين قلعه به نامهاي فهندز فهتدز بهندز كهندز پهندز و فهندز ياد شده است ،اما اهالي شيراز به آن قلعه بندر مي گويند . بعضي از باستان شناسان بر اين باورند كه به دليل ساخته شدن قصر ابونصر احتمالاً شهر شيراز در دوره هخامنشي در اطراف آن قصر بوده اما به تدريج به سوي مغرب امتداد يافته است تا در اوائل اسلام به حدود تنگه سعدي رسيده است .

از عجايب و شگفتي هاي اين قلعه چاه وسيع و عميقي است كه در دل كوه و در پاي قلعه حفر گرديده است .دهنه اين چاه به شكل مربع مي باشد و در شيراز به چاه قلعه بندر معروف مي باشد از آنجا كه اين چاه چاه دامنه شمالي صفه تخت جمشيد شبيه است ، احتمال دارد اين چاه نيز در دوره هخامنشينان حفر شده باشد .